آشنایی با اندودنتیکس ( Endodontics ) – این مقاله تخصصی بوده و خارج از دسته مقالات عمومی است
اندودانتیکس از کلمه‌ی یـونانی « en » بـه مـعنی درون و « odous » به معنای دندان منشأ گرفته است. در اواخر قرن نوزدهم میلادی و اوایل قرن بیستم میلادی اندودنتیکس را « درمان کانال ریشه » یا پاتودونشیا ( Pathodontia ) نیز می‌نامیدند.
انجمن اندونتیست‌های آمریکا ( American Association Of Endodontist ) این علم را بـدین شکل تعریف کرده اسـت:
« اندودانتیکس شاخه‌ای از دندان پزشکی است که به بررسی مرفولوژی، فیزیولوژی و پاتیلوژی پالپ دندانی و بافت‌های پری رادیکولار انسان می‌پردازد».
مطالعه و فعالیت در این علم شامل علوم بالینی و پایه، از جمله بیولوژی پالپ نرمال، اتیولوژی، تشخیص، پیش گـیری و درمان بیماری ها و صدمات پالپی و شرایط پری رادیکولار مرتبط با آن‌هاست.
اندودنتیکس شامل تشخیص افتراقی و درمان دردهای دهانی با منشا پالپی یا پری رادیکولار، درمان پالپ زنده مانند پوشش پالپ (Pulp capping ) و پالپوتومی، درمان غیر جراحی سیستم کانال های ریشه در حـضور یـا نبود بیماری پری رادیکولار یا منشأ پالپی، پروسه‌های ترمیم ( Obturation ) مربوط به خارج بافت‌های پاتولوژیک از طریق جراحی، ریپلنت کردن انتخابی و ریپلنت کردن دندان‌های« avulsed » شده، خارج کردن بخشی از ساختمان دندان از طـریق جـراحی (مانند قطع انتهای ریشه و پر کردن انتهای آن)، همی سکشن، بلیچینگ دنتین و انامل تغییر رنگ یافته، درمان مجدد دندان‌هایی که پیش‌تر هم تحت درمان اندونتیک قرار گرفته‌اند و درمان‌های مرتبط با تـرمیم‌های تـاجی با پست ( Post ) یا کور ( Core ) که فضای کانال ریشه را درگیر می‌کنند را در بر می‌گیرد. پروسه‌های اندودانتیکس محدود به موارد بالا نیستند.
اندونتیست، مسؤول ایجاد گسترش و پیشرفت در دانش اندونتیک از طریق انجام تـحقیقات، انـتقال آگـاهی‌ها با توجه به تازه‌ترین پیـشرفت‌های انـجام شـده در روش‌ها و مواد، از نظر بیولوژیک و آموزش اهمیت اندودنتیکس در حفظ شرایط عملکردی فیزیولوژیک دهان و سلامت عمومی بدن، به کل جامعه است.
آگاهی عـمومی در مـورد فـواید مراقبت‌های دندانی که به حفظ دندان‌ها برای مـدتی طـولانی‌تر می‌انجامد، افزایش یافته است. اگرچه میزان بروز پوسیدگی‌ها در برخی از نقاط جوان کاهش یافته، اما هنوز هم بروز پوسیدگی‌ها به صـفر نـرسیده اسـت. این موضوع به همراه افزایش بروز مشکلات مربوط به « « Erosion ، « Abrasion » ،« Attrition » و تـروما منجر به افزایش نیاز به درمان‌های ترمیمی و پروتزی ثابت، با هدف بازسازی زیبایی و فانکشن شده است. پروسه‌های تـرمیمی مـی‌تواند بـه پالپ آسیب برسانند. در نتیجه مشکلات مرتبط با پالپ و بافت‌های پری رادیکولار هم افزایش یـافته‌اند.
بـررسی تاریخچه‌ی اندودنتیکس روند تکامل این رشته از دندان پزشکی را از گذشته تا امروز بیان می‌کند. بروز سه پدیـده‌ی « بـی‌حسی مـوضعی » ، « آسپسی » و « اشعه‌ی ایکس » در اواخر قرن نوزدهم میلادی، روند درمان‌های اندودنتیک را تغییر داده است.
بـی‌حسی ( Core )
پیـش از مـعرفی تکنیک‌های امروزی، بی‌حسی جهت کنترل درد، طی درمان‌های اندودنتیکس، از طریق به کار گیری محلول‌های سوزاننده‌ی گـوناگون، مـانند نـیتریک اسید، سولفوریک اسید یا هیدرو کلریک اسید و روی پالپ اکسپوز انجام می‌شد. احساسی که این مـحلول‌ها بـرای بیمار به همراه داشتند، ابتدا دردی شدید بود، ولی به دنبال ایجاد نکروز و مرگ پالپ، درد از مـیان مـی‌رفت. روش دیـگری که برای ایجاد بی‌حسی به کار گرفته می شد، وارد کردن وایرها یا وسیله‌های نوک تیزی کـه بـا حرارت سرخ شده بودند، به درون پالپ بود.
شیر جاشوب اسپونر ( Shearjashub Spooner ) در سال ۱۸۳۶ میلادی، کاربرد آرسـنیک را بـرای از بـین بردن پالپ، پیش از خارج کردن آن توصیه کرد.
در ابتدا کوکائین ماده‌ی بی‌حس‌کننده موضعی بود که در سال ۱۸۸۴ مـیلادی بـرای اولین بار در چشم پزشکی به کار گرفته شد،
و بـعدها در سال ۱۹۲۳ میلادی وارد دندان پزشکی شد. کوکائین از راه تزریق موضعی یا کاتافورزیس (حرکت مولکول‌های کوکائین از درون دنـتین بـه پالپ به وسیله‌ی جریان الکتریکی ) استفاده می‌شد. بعدها در سال ۱۹۰۵ میلادی « Novocain » توسط اینهورن ( Einhom ) سـاخته شـد. در آن سال‌ها قرص‌های « Novocain » را برای تزریق در آب حل می‌کردند. گلوله‌های کوچک « Novocain » نیز برای بی‌حسی پالپ با تزریق در فشار در دسـترس بـودند. بعدها در سال ۱۹۲۵ میلادی تزریق به روش انفیلتراسیون به جای روش‌های قدیمی مـعرفی شـد.
اسپسی ( Asepsis )
دومین پدیده‌ای که اندودنتیکس را از یک سـری درمـان‌های تـجربی به دانش مبدل ساخت، آسپسی بود.
کـنترل درد و آسـپسی اساس درمان‌های مدرن اندودنتیک محسوب می‌شوند. پیش از آن‌که آسپسی در پزشکی مطرح شود، حـرفه‌ی دنـدان پزشکی از ابزارهایی برای ایجاد آسـپسی اسـتفاده می‌کرده اسـت.
دکـتر سـنفورد بارنیوم ( Dr.Sanford Bamum ) در سال ۱۸۲۶ میلادی رابردم را ابداع کـرد و درمـانی بدون آلودگی به بزاق و میکرو ارگانیسم‌ها را امکان پذیر ساخت. این روش ساده اسـاس درمـان اندودنتیک عاری از باکتری بوده است.
رادیو گرافی ( Radiographic Diagnosis )
سومین واقعه‌ای کـه انـدودنتیکس را به سمت علمی شدن سـوق داد، کـشف اشعه‌ی ایکس توسط کوتارد ویلهلم رومنتگن ( Konrad Wilhelm von Roentgen ) در
سال ۱۸۲۵ مـیلادی بـود. تنها چند هفته پس از آن بود کـه پروفـسور اوتـو واکهوف ( Prof.Otto Walkhoff ) اولین رادیـو گـرافی دنتال را تهیه کرد. اکـسپوژر ایـن رادیو گرافی اولیه ۲۵ دقیقه طول کشید و تصویر حاصل مربوط به تاج دندان‌های خلفی مـاگزیلا و مـندیل بود؛ در حقیقت این اولین تصویر بـایت ویـنگ بوده اسـت. تـا سـال ۱۹۵۰ میلادی تنها ۷۵ درصد از دنـدان پزشکان دستگاه‌های اشعه‌ی ایکس داشتند و از آن استفاده می‌کردند.
اکنون به‌طور گذرا به تاریخچه و اهمیت موضوعاتی کـه امـروزه از مباحث مطرح در اندودنتیکس‌اند، می‌پردازیم.
حفاظت از پالپ ( Pulp Conservation )
پوشـش پالپ ( Pulp capping ) از قـدیمی‌ترین روش‌های حـفاظت از پالپ اسـت. در قرن هجدهم مـیلادی پالپ بـا فویل‌های طلایی ( Gold Foil ) پوشانده می‌شد. در قرن نوزدهم میلادی سطح پالپ را با اینسترمنتی داغ کوتریزه می‌کردند و آن را با « lead foil » می‌پوشانند و تصور بـر ایـن بـود که « lead foil » دارای اثر خنک کنندگی بر پالپ بوده اسـت.
از ابـریشم، دیـسک‌های فـلزی و هـم‌چنین « ZnOH » یـا کلسیم هیدرو کساید هم برای پوشش پالپ استفاده شده است.
« « Pulp mummification قدیمی‌تر از پاپوتومی است. در این روش پس از خاتمه دادن به حیات پالپ با آرسنیک، پالپ تاجی خارج و باقی مانده‌ی پالپ با خمیر پارا فرمالدهید پوشـانده می‌شد. مزیت این روش بر پالپکتومی نبود نیاز به ورود به کانال و گشاد کردن آن برای آبچوراسیون بوده است. پس از ورود رادیو گرافی به دندان پزشکی وجود ضایعات پری آپیکال به دنبال انجام این تـکنیک مـشخص شد که این امر موجب ادامه نیافتن آن از سال ۱۹۳۰ میلادی به بعد شد.
ابتدا در موارد پالپوتومی، روی پالپ قطع شده را با خمیر یدید تیمول می‌پوشاندند. بعدها کاربرد کلسیم هیدرو کساید بـه جـای خمیر یدید تیمول پیشنهاد شد. کلسیم هیدرو کساید از آن زمان تا به حال در موارد پوشش غیر مستقیم پالپ، پالپوتومی، اپکسیفیکاسیون، پوشش موقتی داخل کانال ریشه ، تـحلیل داخلی و تحلیل خارجی به کـار مـی‌رود.
تجهیزات و مواد شیمیایی ( Instruments And Chemicals )
در گذشته دندان پزشکان، خودشان، ابزارهای مورد نیازشان را می‌ساختند. ادوین ماینارد ( Edwin Maynard ) در سال ۱۸۳۸ میلادی اولین بروچ را ساخت. اولین گیتس گلیدن‌ها هم در حدود سـال ۱۸۸۵ مـیلادی ساخته شدند. پیش از آن‌که در سـال ۱۹۲۰ میلادی مخروطهای کاغذی به شکل تجاری ارائه شوند، خشک کردن کانال ریشه از طریق پیچیدن پنبه به دور یک بروچ انجام می‌گرفت.
کاربرد اسید در گذشته‌ی اندودنتیکس محدود به از بین بردن پالپ نبود، بلکه از اسیدهایی چـون سـولفوریک اسید ۵۰ درصد، هیدرو کلریک اسید و فنول سولفونیک اسید برای گشاد کردن ( Enlarging ) کانال ها استفاده می شد.
به علاوه از بازها هم به منظور تسهیل برداشت بخش آلی دنتین توسط اینسترومنت‌ها استفاده مـی‌شد. در سال ۱۸۹۰ مـیلادی از آلیاژ یدید پتاسیم که فلزی دارای ظاهری شبیه جیوه است و تمایل فراوانی به رطوبت دارد، بدین منظور استفاده مـی‌شده است. این ماده با بقایای پالپ و بخش آلی دنتین ترکیب می‌شود و حـرارت لازم بـرای تـخریب بافت آلی را فراهم می‌آورد.گاهی حتی با ایجاد جرقه همراه بوده است و حرارت آن می‌توانسته باعث سوختن نوک بـروچ نـیز شود.کاربرد این روش تا دهه ۱۹۳۰ میلادی ادامه داشته است. دکتر نیگارد اوستبی ( Dr.Nygaard-Osthy ) در سـال ۱۹۵۷ مـیلادی « EDTAC » را بـرای کمک به گشاد کردن روت کانال توسط فایل‌ها و ریمرها ارائه کرد. این ماده دنتین را در « PH » نزدیک « PH » یافت، بـه خوبی چیلت می‌کند. کاربرد اسیدها و بازهای قوی منسوخ شده‌اند.
شست‌وشوی سیستم کانال های ریـشه ( Irrigation of Root Canals )
شست‌وشوی سیستم کانال ریـشه تـا اواسط دهه ۱۹۴۰ میلادی جایی در اندودنتیکس نداشت. تا هنگامی که گراسمن ( Grossman ) و میمن ( Meiman ) نقش حلالیت هیپوکلریت بدیم را معر فی کردند.
تا آن زمان گشاد کردن کانال ها تنها از طریق کـاربرد فایل‌ها و ریمرها در کانال های خشک انجام می‌گرفت.گراسمن در سال ۱۹۴۳ میلادی استفاده از هیپوکلریت سدیم به همراه هیدروژن پراکساید را توصیه کرد.
داروهای داخل کانال ( Intracranial Medicament )
در گذشته قوی‌ترین آنتی سپتیک‌ها شامل فنول،کامفوریتت کلروفنول، فرموکرزول، بـای‌کلرید جـیوه و حتی نیترات نقره به کار می‌رفته‌اند. با ظهور آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده از خمیرهای چند آنتی‌بیوتیکی توصیه شدند. تحمل بافتی این داروها بسیار بیشتر از آنتی‌سپتیک‌هایی بود که پیش‌تر به کار می‌رفتند، اما پس از یـک دهـه استفاده از آن‌ها، کاربرد آن‌ها به دلیل ریسک حساسیت به آنتی‌بیوتیک‌ها محدود شد.
پر کردن کانال ها ( Obstruction )
اولین ماده‌ی پر کردن کانال ، سرب بوده است.طلا، پلاستر پاریس، فایبر گلاس، کاغذ و پنبه هـم بـدین منظور به کار رفته‌اند. گوتا پرکا در اواسط قرن نوزدهم میلادی به عنوان ماده پرکننده کانال معرفی شد.
جراحی اندودانتیکس ( Endodontics Surgery )
جراحی پری اپیکال حتی در گذشته‌های دور نیز انجام می‌گرفته است. دسـیرابود ( Desirabode ) در سـال ۱۸۳۴ مـیلادی، اقدام به جراحی قطع انـتهای ریـشه کـرد. در آن زمان اندیکاسیون انجام جراحی پری اپیکال وجود فیستول مزمنی بوده که با قرار دادن جسم داغ روی آن ناحیه یا
کوتریزاسیون با اسیدها بهبود نـمی‌یافت.
هـمی سـکشن و « Radiosectomy » (خارج کردن کامل یک ریشه از یک مولر مـاگزیلا) هـم در دهه‌ی ۱۸۸۰ میلادی انجام می‌شد.
ریپلنت مجدد دندان‌های « avulse » شده در دوران باستان هم انجام می‌شده، اما سابقه‌ی ریپلنت عمدی (Ibtentional replantation) به سـال ۱۵۴۹ مـیلادی بـاز می‌گردد. این گزارش احتمالا مربوط به دندانی با محور رویـش نادرست بوده است که به دنبال خارج کردن، آن را به شکل مناسب ریپلنت کرده‌اند. این درمان در آن دوران رایج بوده اسـت. انـدیکاسیون دیـگری برای ریپلنت عمدی، آماده‌سازی پر کردن دندان‌های پوسیده با طلا در خارج از دهـان و بـاز گردندان مجدد آن به داخل دهان بوده که بوردت ( Bourdet ) در سال ۱۷۵۷ میلادی در کتاب خود عنوان کرده است.
پیـوند دنـدان اولیـن بار توسط پیر فوچارت ( Pierre Fauchart ) گزارش شده است. در این گزارش دندان دردناک و بـه شـدت پوسـیده سک کاپیتان نیروی دریایی آمریکا با دندان سالم یکی از سربازانش جای‌گزین شده است. ایـن دنـدان بـه مدت شش سال در دهان این بیمار باقی ماند.
در بالا مروری گذرا بر تاریخچه‌ی انـدودنتیکس و دانـش‌های مرتبط با آن داشتیم. امروزه با وقوع پیشرفت‌های گسترده در بیولوژی و میکروب‌شناسی درمان‌های نـوینی چـون رژنـراسیون پالپی ( Pulpal Regeneration ) وارد درمان‌های اندودنتیکس شده‌اند. طراحی‌های نوین در وسیله‌ها ( مثلا ورود لیزر و وسیله‌های روتاری (Ni-Ti) تحولی عمیق در درمـان‌های مـرسوم اندودنتیک به وجود آوردند.
ورود ایمپلنت‌های دندانی به دندان پزشکی در اندودنتیکس هم اثر گـذار بـوده و طـرح درمان دندان‌هایی که در گذشته با وجود پروگنوز نه چندان خوب تحت درمان دندان‌هایی پیچیده و پر هـزینه قـرار می‌گرفتند را تغییر داده است. اخیرا ایمپلنتولوژی در چارچوب مطالب مورد تدریس در دوره‌های تخصصی انـدودنتیکس هـم قـرار گرفته است.
جریان سریع تحولات و یافته‌های جدید در علوم مرتبط با اندودنتیکس، ورود روش‌های نو و باز شـدن دریـچه‌های تـازه در جهت بهبود سلامت دهان و افزایش کیفیت زندگی بیماران را نوید می‌دهد.
چنانچه تمایل به دریافت وقت دندانپزشکی اندودانتیکس در مطب دارید، با شماره های تلفن کلینیک دندانپزشکی دکتر مشاری تماس بگیرید.
همچنین مشاوران این مرکز پاسخگوی سوالات احتمالی شما خواهند بود.
منبع: آشنایی با اندودنتیکس